Średniowiecze stworzyło wiele cennych dzieł, a sztuka romańska, choć prosta i surowa, wywarła ogromny wpływ na dalszy rozwój Europy. Romanizm fascynuje do dziś, a zachowane zabytki z tego okresu są dziś cennymi pamiątkami. Gdzie można się z nimi zetknąć? Jakie dzieła sztuki romańskiej miały istotny wpływ na kulturę europejską?
Z kart historii: w jakich okolicznościach kształtowała się sztuka romańska?
Romanizm narodził się w epoce dość specyficznej. Po upadku starożytnych potęg i okresie Wędrówek Ludów, zaczęły powstawać nowe imperia, często odwołujące się do tradycji potężnego Rzymu. Już w XI wieku Europa zdominowana została przez tak ważną siłę polityczną, jak Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Cesarstwo to przez cały czas musiało konkurować o wpływy z Francuzami, który również marzyli o stworzeniu imperium na miarę starożytnego Rzymu. Państwa te połączyło jedno – wierność religii chrześcijańskiej i przekonanie, że ich wiara jest jedyną słuszną religią. Romanizm jest zatem epoką, w której Kościół odgrywa ważną rolę, a potężni władcy nieraz muszą wcielać się w rolę zwykłych pątników. To epoka pielgrzymów i zakonów rycerskich, które powstają po to, by chronić pątników oraz krzewić chrześcijaństwo. Wraz z rozwojem chrześcijaństwa powstają też „zwykłe” zakony, które nie walczą mieczem, lecz nauką. Takie klasztory stają się ważnymi ośrodkami naukowymi i politycznymi, a powstające tu księgi są wyjątkowo cennymi dziełami dawnego piśmiennictwa. Zakony te mają ogromny wpływ na kierunek, w jakim rozwija się średniowieczna kultura i nauka, one też wyznaczają wiele artystycznych trendów. Romanizm to także czas wypraw krzyżowych i walk z muzułmanami, którzy pojawiają się nie tylko na Ziemi Świętej, ale i na terenach Półwyspu Iberyjskiego. Romanizm to wreszcie epoka, która kojarzy się z rycerskim honorem oraz dziełami, które mają opiewać bohaterskie czyny dawnych wojowników.
Architektura romańska w Europie
Romanizm stworzył wiele wspaniałych budowli. I choć ogromny wpływ na tę epokę wywarła sztuka rzymska, nie brak tu nowych cech, dzięki którym ten kierunek w sztuce staje się kierunkiem jedynym swoim rodzaju. Doskonale widać to właśnie w architekturze, której najciekawszymi przykładami stają się świątynie. Masywne kościoły z grubymi murami wznoszone były w taki sposób, by służyć wiernym w czasie mszy oraz zapewnić im obronę w razie ataku. Większość romańskich kościołów to kościoły obronne, w których dostrzec można takie elementy, jak np. okienka strzelnicze. Wznoszone z kamienia, stale były powiększane. Było to związane z coraz większą liczbą wiernych oraz z pielgrzymami, którym należało zapewnić odpowiednią ilość miejsca. Doskonałym przykładem romańskiej świątyni jest kościół w Cluny, który do dziś zachwyca swymi rozmiarami. Romanizm znany jest też z ciekawych dekoracji zewnętrznych. Tu wykorzystywano przede wszystkim fryzy składające się z małych arkadek oraz portale, które swym pięknem zachwycają do dziś. Doskonałym przykładem romańskiej świątyni, która zachwyca swymi dekoracjami również współczesnych miłośników sztuki, jest katedra w Pizie. Jej budowę rozpoczęto w XI wieku i kontynuowano przez dwa kolejne stulecia. Efekt? Wspaniała elewacja, której charakterystyczną cechą są biało – zielone pasy oraz piękne portale, które stały się głównymi ozdobami kościelnej fasady. Mozaiki oraz arkadowe galeryjki – oto kolejne elementy dekoracyjne, dzięki którym katedra w Pizie stała się jednym z najciekawszych zabytków romańskich w Europie.
Romańska rzeźba: cenna sojuszniczka średniowiecznej architektury
Sztuka romańska chętnie sięgała po rzeźbę, jednak warto podkreślić, że ta forma sztuki została w tym czasie ściśle połączona z architekturą. Rzeźby romańskie ujrzeć można zatem w portalach oraz kościelnych fasadach, w tympanonach oraz kapitelach kolumn. Tematyka romańskiej rzeźby nawiązywała do Kościoła i religii chrześcijańskiej. Najczęściej przedstawiano tu Chrystusa. Ukazywano go jako Zbawiciela oraz Sędziego, chętnie przedstawiano też sceny Sądu Ostatecznego. Za pomocą rzeźb starano się przekazać niepotrafiącym czytać wiernym wiedzę na temat religii, zatem ogromna ilość płaskorzeźb w romańskich kościołach dla nikogo nie powinna być zaskoczeniem. Gdzie szukać najciekawszych dzieł tego typu? Wspaniale prezentuje się scena „Sądu Ostatecznego”, która zdobi jeden z portali katedry św. Łazarza we francuskim Autun. W poszukiwaniu dzieł sztuki rzeźbiarskiej tego okresu warto też odwiedzić katedrę w Weronie, której kapitele są wspaniałymi dowodami na piękno XII-wiecznej sztuki, oraz Pizę, której dumą są brązowe drzwi z Porta di San Ranieri.
Romanizm i malarstwo: krzewienie wiary przez obraz
Podobnie jak rzeźba, tak i malarstwo miało przede wszystkim przekazywać naukę Kościoła tym, którzy nie opanowali sztuki czytania. A że w okresie średniowiecza tylko nieliczni potrafili czytać, wspaniałe malowidła pojawiały się we wszystkich kościołach romańskich. Były to przede wszystkim barwne freski. Do dziś ciekawy zespół takich malowideł zachował się we Francji, w kościele Saint – Savin – sur – Gartempe w rejonie Poitou. Tutejsze freski powstały w początkach XII wieku. Składają się z trzydziestu sześciu scen, których tematyka wiąże się z wydarzeniami opisywanymi w Starym Testamencie. W romańskich świątyniach bardzo ważną rolę odgrywały też witraże, dzięki którym wnętrze kościoła zachwycało kolorowym oświetleniem i wspaniałymi przedstawieniami świętych zarazem. Z ciekawymi witrażami można się spotkać m. in. w XII-wiecznej katedrze w Chartres. Tu największy zachwyt wzbudza witraż przedstawiający „Marię w majestacie”, która trzyma na kolanach małego Jezusa.
Romanizm to sztuka, która ściśle powiązana była z Kościołem oraz z wiarą chrześcijańską. Do dziś zachowało się wiele ciekawych kościołów z tego okresu. To w ich wnętrzach szukać należy takich dzieł sztuki, jak rzeźby i obrazy, które, ze względu na swe przeznaczenie, nieraz porównywane były to obrazkowej Biblii, mającej krzewić wiarę wśród tych, którzy nie mieli szans na zdobycie podstawowego wykształcenia i opanowania sztuki czytania.